Goldbergvariaties
BWV 988 uitgevoerd door Jean Rondeau
Concertgebouw, Brugge
Achter de muziek
Verhaal
Verhaal
Achtergrondvideo's
Achtergrondvideo's
Credits
Credits
Nooit meer slapen
De 'Goldbergvariaties' als oefening in terughoudendheid
De legende bij deze variaties is o zo aantrekkelijk: graaf Hermann Karl von Keyserlinck kan de slaap niet vatten en vraagt Bach om wat prettig muzikaal tijdverdrijf, te spelen door Keyserlincks klavecinist-wonderkind Johann Gottlieb Goldberg. Bachs link met de Russische ambassadeur Keyserlinck is plausibel, gezien zijn hulp bij Bachs dromen van een overstap van Leipzig naar de hoven van Berlijn en Dresden. Maar Goldbergs betrokkenheid is een stuk minder zeker. Bach had waarschijnlijk zichzelf en niet de dertienjarige leerling van zijn zoon Wilhelm Friedemann in gedachten bij de compositie van wat wellicht de best geconstrueerde, meest expressieve variatiereeks van de barok werd. De benaming 'Goldbergvariaties' is dan ook niet van Bach zelf. Hij sprak praktisch van een ‘Aria mit verschiedenen Veränderungen […] zur Gemüths-Ergetzung’, met enige poëtische vrijheid te vertalen als variaties voor de ziel. Het werk werd uitgegeven als vierde deel van Bachs encyclopedische Clavier-Übung.
Opbouw
Bachs titel is enigszins misleidend, want niet de Aria wordt het thema – de melancholische melodie komt pas aan het einde terug – maar juist de begeleidende baslijn van 32 noten, evenveel als het totale aantal delen. De dertig variaties zijn allereerst verdeeld in twee grote delen met als spil de grootse ouverture in Franse stijl van variatie 16, en vervolgens in tien clusters van drie. Die verdeling is niet lukraak, maar kan gezien worden als ‘Gemüths-ergetzende’ verwijzing naar de Bijbelse wet (de tien geboden) en Gods wezen (de drie-eenheid). De tien clusters volgen telkens hetzelfde patroon: karakterstuk, virtuoos duet, canon. De canons ten slotte, kennen hun eigen opbouw: in de eerste zetten de twee achtervolgende stemmen in op dezelfde toon (nr. 3); dan op een secunde (één toon afstand, nr. 6); dan op een terts (twee tonen, nr. 9); tot in nr. 27 op een none, een afstand van wel acht tonen. Variatie 30, die in het schema de tiende canon had moeten worden, krijgt de verrassende vorm van een quodlibet, een soort luchtige medley waarin Bachs luisteraars zeker direct twee volkse liedjes hadden gespot.
Spanningsboog
Waarin schuilt nu het genie van de 'Goldbergvariaties'? Wat maakt een uitvoering zo’n emotionele ervaring? Ontroert het werk ondanks of juist dankzij z’n fascinerende constructie, geleerde trucs en brede waaier aan stijlen? Belangrijk is dat Bach niet zomaar wat variatietechnieken achter elkaar plakte. De cyclus heeft behalve een duidelijk leesbaar architecturaal plan een affectieve boog waarbij de variaties hoe hoger, hoe dieper gaan. De spanning stijgt tot het uiterste doordat de muziek gaandeweg de extremen opzoekt, steeds wilder én steeds bedachtzamer. De drie mineurvariaties 15, 21 en vooral 25 bijvoorbeeld hebben tussen al het opgewekte vuurwerk in majeur een verpletterende impact. Wie wil kan in elke variatie de baslijn volgen, maar Bach insisteert niet: zijn thema is letterlijk een ondertoon, geen dwingende melodie. En waar tijdgenoten vaak niet konden wachten om de teugels te laten vieren, houdt Bach zich bijna tot het einde in. Alleen variaties 28 en 29 zijn pure virtuositeit (en zelfs op een klavecimbel met twee manualen bijna onspeelbaar). Het dan volgende quodlibet lijkt een ironiserende pauze voordat de aria in al zijn eenvoud terugkeert. Zo’n ontwikkeling vraagt alles van uitvoerder en luisteraar. Zeker in de uitvoering van Jean Rondeau voelen de 'Goldbergvariaties' als een hachelijke maar uiteindelijk opwindende expeditie.
Opnamelocatie
U ziet de 'Goldbergvariaties' in Concertgebouw Brugge. De kunstinstelling, geopend in 2002, werd ontworpen door het Gentse architectenbureau Robbrecht en Daem en omvat naast de Concertzaal met 1.289 plaatsen de intieme Kamermuziekzaal, geïnspireerd door onder meer de Londense Globe en het Guggenheim Museum in New York. 340 bezoekers kunnen plaatsnemen op het speelvlak of in een balkonnetje op de ‘spiraal’. De opname volgde op een concert van Jean Rondeau in de jaarlijkse Bach Academie Brugge.
- BWV
- 988
- Titel
- Aria mit 30 Veränderungen
- Bijnaam
- Goldbergvariaties
- Instrument
- klavecimbel
- Genre
- klavierwerken
- Serie
- Clavier-Übung I, II, IV, Klavierbüchlein für Anna Magdalena Bach
- Jaartal
- 1741 (publicatie)
- Stad
- Leipzig
- Eerste uitvoering
- 1741?
- Bijzonderheden
- De Aria duikt al op in het Klavierbüchlein für Anna Magdalena Bach (1725). De volledige Aria met variaties werden uitgegeven in 1741. Bachs eigen kopie van de uitgave bevat tal van correcties, plus 14 canons met de baslijn zelf als thema. De ontdekking van dit 'Handexemplar' zorgde in 1974 voor een sensatie onder Bachonderzoekers.
Teksten
Origineel
Vertaling
Credits
-
- Publicatiedatum
- 5 januari 2018
-
- Opnamedatum
- 6 juni 2017
-
- Locatie
- Concertgebouw, Brugge
-
- Klavecinist
- Jean Rondeau
-
- Klavecimbel
- Jonte Knif & Arno Pelto, 2004
-
- Regie
- Jonas Sacks
-
- Muziekopname
- Aline Blondiau, Guido Tichelman
-
- Camera
- Petr Cikhart
-
- Grip
- Stijn Becker
-
- Audiomontage en -mix
- Aline Blondiau
-
- Beeldmontage
- Chris Everts
-
- Kleurcorrectie
- Joel Sahuleka
-
- Interview
- Jan Van den Bossche
-
- Productie
- Jessie Verbrugh
-
- Met dank aan
- Concertgebouw, Brugge
Ontdek
Help ons All of Bach te voltooien
Een groot deel moet nog opgenomen worden voordat het gehele oeuvre van Bach online staat. Dit redden we niet zonder financiële steun van donateurs. Help ons de muzikale nalatenschap van Bach te voltooien en steun ons met een gift!