Johannes-Passion

De Johannes-Passion is de eerste passie die Johann Sebastian Bach heeft geschreven.

Voordat hij naar Leipzig kwam had hij zich een paar jaar niet zo beziggehouden met kerkmuziek, omdat hij als kapelmeester aan het hof van Köthen vooral instrumentale muziek had geschreven en gespeeld. Bij zijn aankomst in Leipzig in 1723 begon hij met het componeren van cantates voor de wekelijkse kerkdiensten. Voor de belangrijke viering van zijn eerste Goede Vrijdag als cantor in Leipzig wilde hij de kerkgemeenschap iets extra bijzonders laten horen, dus componeerde hij de Johannes-Passion. Bach schreef het werk in drie maanden en de eerste uitvoering was in de Nicolaïkirche in Leipzig op Goede Vrijdag 7 april 1724.

Een jaar later voerde Bach het werk opnieuw uit in een aangepaste versie: Bach verving onder andere het openingskoor, mogelijk omdat er kritiek was gekomen op de te opera-achtige/dramatische muziek. Bij latere uitvoeringen (1728?, 1732? en 1749) greep hij grotendeels terug op zijn eerste versie. Vlak voor zijn dood begon Bach nog aan een nieuwe versie, maar die heeft hij niet kunnen afmaken.

Bezetting
Voor de Johannes-Passion is een vierstemmig koor nodig. De evangelist (tenor) vertelt het lijdensverhaal, nu en dan bijgestaan door andere betrokkenen zoals Judas, Petrus en Pilatus (diverse zang-solisten).

Het orkest bestaat uit twee hobo’s, twee fluiten, eerste violen, tweede violen, altviolen en een continuogroep (orgel/klavecimbel, cello, fagot, contrabas en luit of theorbe). Op twee plekken voegde Bach nog een paar extra instrumenten toe: nadat Pilatus Jezus laat geselen klinken twee viola d’amores (in 'Betrachte, meine Seel' en de tenor-aria 'Erwäge') en op het moment dat Jezus zijn taken heeft volbracht en zal sterven sterft klinkt een viola da gamba (in de alt-aria Es ist volbracht).

Viola d'amores in de tenor-aria 'Erwäge'

Drie soorten teksten
Het verhaal over de laatste dagen van Jezus wordt verteld met behulp van drie soorten teksten:
• evangelieteksten naar het Evangelie van Johannes (Johannes 18 en 19) en daarnaast ook twee passages uit het evangelie van Matteüs: Matteüs 26 vers 75 waarin de verloochening van Petrus wordt uitgelegd en Mattheüs 27 vers 51-52 waarin het gordijn van de tempel scheurt
• nieuw gedichte aria-teksten van onder anderen Barthold Heinrich Brockes, Christian Weise en Christian Postel
• koralen gebaseerd op bekende teksten en melodieën uit het lutherse gezangboek

De bijbeltekst vertelt het historische verhaal van het lijden en sterven van Jezus en is gesitueerd in Jezus’ tijd. Naast de verteller (de evangelist) komen verschillende personages en groepen actief aan het woord: Jezus, Petrus, Judas, Pilatus, maar bijvoorbeeld ook een boze menigte en een groep soldaten. In de aria’s wordt nagedacht en gereflecteerd op het verhaal, de solisten vertegenwoordigen hier geen personages, maar eerder een soort toeschouwers die buiten de tijd staan.

Kijken, luisteren en lezen
De Nederlandse Bachvereniging heeft de Johannes-Passion opgenomen in maart 2017, te beluisteren en te bekijken op All of Bach en YouTube. Hier vind je ook een korte toelichting op het stuk, een mini-documentaire en video-interviews met verschillende musici die vertellen over de Johannes-Passion en de complete gezongen tekst met vertaling. Voor deze opname gebruikte de Bachvereniging een combinatie van de latere versies van de Johannes-Passion. Op Goede Vrijdag 2 april 2021 heeft het ensemble de versie uit 1725 opgenomen, ook deze versie is te bekijken op All of Bach.

Johannes versus Matthäus-Passion
Wat is nu eigenlijk het verschil tussen deze twee Grote Werken van Bach? Beide werken hebben hun eigen accenten: de Johannes-Passion is korter, krachtiger en dramatischer. De Matthäus is meer bespiegelend. Die verschillen zijn deels ook ingegeven door het karakter van de verschillende bijbelteksten die de rode draad voor de passies vormen.

In het evangelie van Johannes wordt de nadruk gelegd op de goddelijke afkomst van Christus, bij Matteüs staat de menswording van Christus centraal. In Johannes blijft door het lijden heen Christus’ goddelijke afkomst steeds een rol spelen. Hij is de afgezant van de Vader die ook weer naar de Vader zal terugkeren en hij wordt nergens zo menselijk als in het evangelie van Matteüs. Hij is niet bang, weet precies wat er gaat gebeuren en dus ook dat de kruisdood het einde niet zal zijn.

In Bachs Johannes-Passion speelt het koor een opmerkelijke rol: in de talrijke korte koorstukken wordt veel geroepen, geschreeuwd en gescholden. De onhoudbare volkswoede komt als een soort rechtbankdrama tot een hoogtepunt met de onvermijdelijke veroordeling van Jezus tot de kruisdood.

Luister bijvoorbeeld naar de koorstukken 'Jesum von Nazareth'(2b), 'Bist du nicht seiner Jünger einer'(12b), 'Wir dürfen niemand töten'(16d), 'Nicht diesen, sondern Barrabam'(18b) en 'Weg, weg mit dem'(23d), te vinden via het Menu rechtsboven op deze pagina (de menubalk verschijnt op het scherm na het starten van de video).

Voorbeelden tekstuitbeelding
• Bach geeft met zijn muziek vaak een extra lading aan de tekst. Vrij directe tekstuitbeelding is te vinden in veel van de recitatieven, bijvoorbeeld als de evangelist vertelt dat Jezus gegeseld wordt. Zowel in de zangpartij als in de begeleiding van het continuo wordt het geselen duidelijk hoorbaar gemaakt.

• In de tenor-aria 'Ach mein Sinn' wordt de onrust en de wroeging van Petrus ondersteund door de strijkers. De begeleiding is onstuimig en onrustig en de aria eindigt abrupt.

Fragment ‘Von den Stricken meiner Sünden’ uit de Johannes-Passion

• In de alt-aria 'Von den Stricken meiner Sünden' krullen de hobo’s ingenieus om elkaar heen: melodielijnen raken verstrikt en schieten weer los.

• In de korte koorstukken wordt veel geroepen en gescholden. Bach onderstreept in zijn muziek het geschreeuw en gejoel. In het recitatief en koor 'Und Hannas sandte ihn gebunde' bijvoorbeeld, zetten de stemmen steeds sneller en steeds korter na elkaar in (met de woorden 'Bist du nicht'), zodat het net lijkt of er steeds meer mensen gaan roepen.